Dzieciństwo

Imiona

Była trzecią Gryzeldą w rodzinie Zamoyskich. Pierwszą była oczywiście Krystyna Batorówna, bratanica króla Stefana, trzecia żona Jana Zamoyskiego, która zmieniła imię na krótko przed ślubem z kanclerzem. Drugą zaś była zmarła w dzieciństwie rodzona siostra Tomasza, córka Barbary z Tarnowskich. Co kierowało Tomaszem Zamoyskim, że postanowił nadać takie właśnie imię swojej pierworodnej[12]? Wskazówek dostarcza nam sam Stefanides w swoim kazaniu. Wymienia on oczywiście Batorównę, ale nacisk wyraźnie jest położony na siostrę Tomasza:

Ukochane jeszcze że domowe, które z afektu wielkiego dane było potym od rozsądnych, jako we wszystkich sprawiech, tak i w tym, rodziców na chrzcie tej panienki, ojca miłego siestrze rodzonej, która bez pochyby to imię poświęciła[13], bo ją Pan Bóg w dziecinnej anielskiej niewinności czworoletnią[14] z tego świata do chwały swojej powołał; aż też je(go) mość pan wojewoda kijowski pro sua pietate z pobożności ku rodzicom szczęśliwej pamięci swym, rozsądkowi ich w tem imieniu honor przystojny oddając, to imię czci pełne kładzie na córeczkę swoję, aby po śmierci tegoż imienia wnuczkę mieli, którego za żywota córkę jedyną mieć chcieli.

Z pewnością jednak nie można mówić o tradycji nadawania tego imienia najstarszej córce ordynackiej, jak chce tego Paweł Tyszka[15].

Obco brzmiące, trudne do zdrabniania imię było dość kłopotliwe i dla dziewczynki, i dla rodziny. Rodzice więc nazywali ją Gryzelką albo Gryzeleczką, babka Gryzeleczką lub, oficjalnie, panną Gryzeldą, siostra i mąż – Gryzellą. Ona sama nie używała nigdy pełnej formy pierwszego imienia (wyjątkiem jest jedynie list do Korzenieckiej i dwa listy po łacinie pisane do ojca). Imię to wprowadzało również zamęt genealogiczny – księżna w jednym z kazań wygłoszonych z okazji jej śmierci wprost została nazwana wnuczką Batorówny[16].

Drugie imię, bardzo popularne w tamtym czasie[17], zawdzięczała królowej Konstancji, żonie Zygmunta III. Gryzelda zapisywała je zawsze w formie łacińskiej Constantia.

Podróże

Gryzelda wychowywała się głównie w Zamościu, chociaż wiele podróżowała z rodzicami po Polsce[18]. Odwiedzała m.in. Warszawę, Kraków, Lublin, Knyszyn, Jarosław czy Leżajsk. Jej młodsze rodzeństwo nie miało tyle szczęścia i o wiele rzadziej wyjeżdżało z rodzinnego domu. Niespełna dziesięcioletnia wówczas Joanna wysyłała więc do siostry tęskne listy, z których zachował się niestety tylko jeden[19]:

Moja Mościa Panno Siostro!

Bardzo nam dziwno temu z jejmością panną podkomorzanką, że nas WM tak przepominasz mając tak wiele okazji do oznajmienia dobrego zdrowia Ichmości i swego, atoli my przecie z jejmością panną podkomorzanką miłość swoję WM oświadczamy. Tęskno nas, moja kochaneczko, mościa panno siostro, bez WM. Prosimy z jejmością panną podkomorzanką, żeby WM Ichmości prosiła, żeby się Ichmość do nas pokwapiali się. A zatym oddawamy się pilnie z jejmością panną podkomorzanką w łaskę WM, a prosimy obie dwie, aby WM nas nie zapomniała przed Ichmościami i uniżone posługi nasze zaliciła w łaskę Ichmości. Za tym daj Panie Boże daj, abym WM wrychle w dobrym zdrowiu oglądała.

WM wszego dobrego życzliwa siostra i służyć gotowa

Joanna Barbara Zamoyska,

podkanclerzanka koronna, starościanka krakowska, knyszyńska

Proszę bardzo, moja mościa panno siostreczko jejmości pannie Dydyńskiej[20], kochaneczce mojej, służby moje zalić i od jejmości panny podkomorzanki.

Ciekawe światło na podróże podkanclerzanek rzuca też list ówczesnego biskupa przemyskiego Achacego Grochowskiego[21], gdzie tłumaczy się on Tomaszowi Zamoyskiemu, że nie mógł pomóc jego córce przy okazji powrotu do domu. Niestety biskup nie precyzuje, która z córek podkanclerzego podróżowała sama[22] i skąd wracała.

Trudno powiedzieć, dlaczego Zamoyscy zabierali ze sobą przeważnie tylko najstarszą córkę. Mógł to być gorszy stan zdrowia młodszych dzieci albo preferencje ojca, który być może właśnie pierworodną chciał mieć przy swoim boku. Z listów Katarzyny Zamoyskiej można wyciągnąć wniosek, że to właśnie Gryzelda była jego ulubienicą.  Ordynatowa bowiem donosi mężowi, że ich najstarsza córka tęskni, oczekuje szczęśliwego powrotu ojca, modli się, uczy i prosi, żeby jej przywieźć różne pamiątki z podróży, jak papużki, kotki czy insze rzeczy dziecinnym jej latom należące[23]. W ocalałej korespondencji mamy też przynajmniej dwie prośby, żeby najstarsza panna Zamoyska wstawiała się za nadawcami listów u ojca (jeden z listów jest z kwietnia 1628 r., kiedy miała zaledwie 5 lat!)[24]. Próżno natomiast szukać wzmianek o pozostałej dwójce innych niż dotyczących bardzo złego stanu ich zdrowia, kiedy zatroskana kanclerzyna boi się o życie dzieci, a jednocześnie tłumaczy się mężowi, dlaczego nie wyjechała mu naprzeciw.

Edukacja

Tomasz Zamoyski okazał się być bardzo postępowym ojcem. W czasach, kiedy od dziewcząt nie oczekiwano żadnej szczególnej edukacji poza pisaniem, czytaniem i podstawami liczenia, a ich zasadniczą rolą społeczną było wydanie na świat potomstwa, wojewoda kijowski wpadł na pomysł, żeby córki kształcić tak samo, jakby były chłopcami. Trudno dziś stwierdzić, co nim kierowało. Może dostrzegł przepaść intelektualną, jaka dzieliła go od kobiet z jego najbliższego otoczenia – najpierw matki, a potem żony i teściowej i problemy z tego wynikające? Może uznał, że przynajmniej należy spróbować ją zapełnić wiedzą nabytą w ramach regularnej edukacji? Przecież tym kobietom nie brakowało intelektu, tylko wykształcenia i obycia w świecie. Faktem jest, że obydwie córki zostały oddane pod opiekę profesorów Akademii Zamojskiej i to już we wczesnym dzieciństwie[25]. Z listów Katarzyny Zamoyskiej wiadomo, że Gryzelda rozpoczęła edukację już w 1626 r. w wieku trzech lat od nauki pacierza[26], a w lutym 1628 r. podkanclerzyna donosiła mężowi, że najstarsza córka, mająca przecież niespełna pięć lat, obiecuje się pilno uczyć, żebyś ją WM mój Mości Pan zastał umiejętniejszą w nauce[27]. Efekty widać już w 1630 r., w liście do nieznanej bliżej panny Korzenieckiej. Został on sformułowany i napisany przez osobę starszą, która jednak z pewnością uczyła pisania obie podkanclerzanki, co widać po późniejszym kształcie liter i sposobie pisania wyrazów przez panny Zamoyskie, jednakże nawet sam podpis wskazuje, że Gryzelda posługiwała się piórem całkiem zgrabnie jak na siedmiolatkę.  Dwa lata później powstały już listy do ojca po łacinie – jeden pisany własnoręcznie przez najstarszą podkanclerzankę, a drugi, półtora roku później, wspólnie z siostrą[28]. Do listów prawdopodobnie były załączone ćwiczenia, które pozwalały Zamoyskiemu zorientować się w postępach córek. Żurkowski podaje również, że kanclerz z rodziną często odwiedzał Akademię, gdzie brał udział w dyskusjach i osobiście odpytywał studentów, co z pewnością nie pozostało bez wpływu na córki. Na podstawie pism panegirycznych Andrzeja Abreka, profesora Akademii Zamojskiej, można się pokusić o przypuszczenie, że był on jednym z preceptorów panien Zamoyskich. W swoich mowach wyraża się o nich w superlatywach (także dosłownie – dulcissimae filiae), zaś charakterystyka Gryzeldy w Fax nuptialis jako panny młodej i przyszłej żony wybiega daleko poza konwencję epoki. Abrek opisuje jej urodę, której odpowiada równie piękne wnętrze i wśród wielu standardowych cech wymienia mądrość (sapientiam). Jego słowa musiały brzmieć dziwnie w uszach współczesnych, jako że przypisywanie mądrości dziewczynie i to piętnastoletniej było posunięciem dość ryzykownym. Wiarygodności temu stwierdzeniu mógł nadać jedynie fakt, że Abrek osobiście ją kształcił – wtedy mógł rzeczywiście wiedzieć, co mówi, i nie brzmiało to w jego ustach jak czcze pochlebstwo czy pusta obietnica, którą pan młody zweryfikowałby przecież w krótkim czasie. Podsumowaniem edukacji kanclerzanki jest również zawarte w Altare Votivum Capellae Academiae Zamoscensis… porównanie jej do św. Katarzyny Aleksandryjskiej, słynącej z tego, że prowadziła dyskusje z filozofami i wychodziła z nich zwycięsko, gdy anonimowy autor pieśni pochwalnej ku czci świętej stwierdza: Ślicznie w tropy Twe wstępuje i mądrości już Twe czuje/ Cna Gryzella, gdy łaciną/ Usteczka jej wdzięcznie płyną. Jak zatem widać z powyższego świadectwa, kształcenie córek Tomasza Zamoyskiego w niczym nie różniło się od edukacji syna.

A poniżej list, jaki Gryzelda napisała w 1633 r. do powracających z Włoch rodziców. Linie do pisania zostały delikatnie zaznaczone, a charakter pisma jest bardzo staranny, niemal ortodoksyjnie kaligraficzny i choć sporo w nim wyrazów z opuszczonymi literami, to jednak widać, że dziewczynka bardzo się starała, żeby wypaść przed rodzicami jak najlepiej.

              Jaśnie Wielmożna Mościa Pani Matko  a Dobrodziejko moja wielka!

Uniżone posługi moje oddaję jako najpilni w miłościwy łaski WM mojej kochany dobrodziki. Utęsknieni będąc, że przez czas tak długi nie patrzymy na dobre zdrowie WM MPanów Dobrodziejów naszych, nie umiem tego pisaniem mojem tak wyrazić, jaki afekt mamy do prędkiego widzenia i szczęśliwego przyjazdu WM MPanów dobrodziejów naszych. Pana Boga o to prosimy, żeby nam jak naprędzy tę pociechę dać raczeł. Jego Mość Pan Brat i Jej Mość Panna Siostra zdrowi z łaski Boży dobrze. Naniższe posługi nasze oddajemy jako najpilni w miłościwą łaskę WM MPanów Dobrodziejów naszych, a z wielką ochoto oczekiwam-ci nam barzo pożądanego rozkazania WM MPanów Dobrodziejów naszych wyjazdu przeciwko WM dla prędszego widzenia i oddania naniższych posług naszych w miłościwą łaskę WM MPanów Dobrodziejów naszych. Przy tem z uniżonemi posługami mojemi oddaję się jako napilni w miłościwą łaskę WM mojej Matce Pani i Dobrodziki. Z Zamościa 29 listopada 1633.

WM mojej Mości Pani naniższa sługa
i powolna córka Grizela Constantia Barbara[29] Zamoyska ręką swą

Jejmość Panna Dydyńska[30], także i Pani Strzyżowska służby swoje naniższe oddają jako napilni w miłościwą łaskę WM.

Z zachowanej korespondencji wynika wprost, że w wieku dziesięciu lat obie kanclerzanki umiały zgrabnie formułować swoje myśli w języku polskim i znały dość dobrze łacinę. Obydwie piszą dużo lepiej niż matka, a ich polszczyzna stoi na zdecydowanie wyższym poziomie. W późniejszych listach, zwłaszcza tych oficjalnych, Gryzelda często stosuje składnię łacińską, co przejawia się m.in. w rozpoczynaniu zdań od zaimków względnych i stawianiu orzeczeń na końcu zdania. Niestety, brakuje źródeł, żeby ocenić, jak pisała Joanna. Jedyny list dorosłej chorążyny, jaki się zachował, wykazuje zdecydowanie niższy poziom latynizacji niż listy Wiśniowieckiej (z korzyścią dla pięknej polszczyzny).

Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy i jakich języków obcych nowożytnych uczyły się córki Zamoyskich. Z późniejszych lat zachował się list Gryzeldy do nuncjusza Virginio Orsiniego z podziękowaniami za życzenia urodzinowe pisany po włosku (Elementa ad fontium editiones, t. VII repertorium rerum Polonicarum ex Archivo Orsini in Archivo Capitolino Romae II pars; poz. 903, str.163) i odpis listu do Ludwika XIV, ale nie dają one jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o znajomość włoskiego i francuskiego.