Joanna Barbara Koniecpolska

Dzieciństwo

Jak zgodnie podają źródła[1], Joanna Barbara Zamoyska urodziła się 12 kwietnia 1624 r., w niespełna rok po swojej siostrze, Gryzeldzie Konstancji. Jej narodziny nie były hucznie fetowane, nie zachował się żaden list gratulacyjny ani nawet mała wzmianka w codziennej korespondencji na ten temat. Dziewczynka urodziła się  zdrowa, a ochrzczona została na początku czerwca 1624 r. Wskazuje na to rejestr wydatków na chrzest datowany na 29 maja 1624 r. (AGAD AZ 2758, s. 26, skan 21). Wiadomo, że wczesnym dzieciństwie przeszła jakąś tak ciężką chorobę, że rodzina bała się o jej życie[2]. Zadziwiająco niewiele informacji na jej temat wymieniają między sobą rodzice w korespondencji, głównie dotyczą one właśnie stanu zdrowia dziewczynki. W świetle tych skąpych źródeł daje się jednak ustalić, że Joanna nieco podróżowała, chociaż dużo mniej niż Gryzelda. Wiadomo, że odwiedzała babkę w Jarosławiu, była z rodzicami w Leżajsku, na Wołyniu i w Warszawie.

Edukacja

Jej edukacja przebiegała w sposób podobny do kształcenia starszej siostry. Uczyła się modlitw, pisania, czytania i łaciny u profesorów Akademii Zamojskiej, bywała razem z rodziną na dysputach akademickich. Fakt, że również młodsza kanclerzanka była świetnie wykształcona, znajduje potwierdzenie w źródłach. Zachowały się dwa listy pisane po łacinie przez córki do Tomasza Zamoyskiego. Jeden, z marca 1632 r.  podpisany przez samą Gryzeldę, ale drugi, z listopada 1633 r., podpisały już obie panny Zamoyskie[3]. Przypuszczać można na podstawie tego, jak kształcony był przez ojca sam Tomasz Zamoyski, że do listu były dołączone ćwiczenia wykonane przez dziewczynki, aby ojciec miał wgląd w poczynione przez nie postępy, które z kolei zapewne weryfikował osobiście po powrocie z podróży. Podkanclerzy miał zwyczaj sprawdzać wiedzę studentów Akademii, więc z pewnością kontrolował regularnie własne potomstwo. O tym, że listy były formą kontroli świadczą również podpisy: najpierw Gryzeldy, gdy uczyła się sama, potem, półtora roku później, Gryzeldy i Joanny, gdy uczyły się już obie. Nie ma podpisu Jana, który był jeszcze za mały na pisanie po łacinie. Zaznaczyć przy tym należy, że w obydwu listach mowa jest o wszystkich dzieciach, włącznie z Janem, przy czym list z 1633 r. zgodnie z podpisem pisany jest w pierwszej osobie liczby mnogiej. Nasuwa się zatem wniosek, że panny Zamoyskie uczono łaciny stosunkowo wcześnie i intensywnie. Musiały zaczynać już w wieku około siedmiu lat, skoro po ukończeniu dziewiątego roku życia obie piszą do ojca listy w tym języku. Z pewnością też nie uczyły się okazyjnie przy bracie, ale poddane były regularnemu i programowemu procesowi edukacji takiej samej, jak gdyby były chłopcami. O znajomości łaciny przez Joannę świadczy również fakt, że Andrzej Abrek, pisząc panegiryk z okazji jej zamążpójścia, zwraca się do obojga młodych w tym języku. W pieśni pochwalnej ku czci św. Katarzyny anonimowy autor z zamojskiego kręgu akademickiego napisał: Równie idzie cna Joanna, niemniej mądra piękna panna, nieleniwa naukami być przesławną jak cnotami (Altare Votivum Capellae Academiae Zamoscensis…). Świadectwo wysokich walorów intelektualnych młodszej kanclerzanki dają również Stanisław Żyznowski i Szymon Starowolski. Ten pierwszy w swoim Femina Princeps[4] wśród jej zalet oprócz ulubionej przez kaznodziejów pobożności wymienia takie, jak: prudentia, sapientia, mens excelsa, firmum iudicium, providentia, industria, literarum disciplinis praedita[5]. Starowolski zaś powtarza za Żyznowskim w swoim w Monumenta Sarmatarum[6], że erat cum literis et recte sapiebat[7]. Jeśli choć połowa tych pochwał była prawdą, to żałować jedynie można, że Joanna nie dostała swojej szansy, by zabłysnąć, jak to udało się Gryzeldzie. Niesprawiedliwym zatem wydaje się być twierdzenie prof. I. Czamańskiej, że efekty tej edukacji były skromne[8]. Zachowały się jedynie dwa listy Joanny, pisane przez nią w wieku ok. 10 lat i krótko przed śmiercią[9]. Obydwa są napisane piękną polszczyzną, zrozumiałą również dla współczesnego czytelnika (czego się nie da powiedzieć o listach, np. Katarzyny Zamoyskiej), myśli są wyrażone klarownie i przejrzyście, a treść tchnie emocjami, których próżno szukać w zwięzłych listach Gryzeldy.

Zamążpójście

Nie wiadomo, czy młodsza kanclerzanka cieszyła się podobnym powodzeniem, co jej starsza siostra. Niewykluczone, że gdy Stanisław Koniecpolski, jej wyznaczony testamentem ojca opiekun, zorientował się w wysokości posagu, to niejako wstępnie „zarezerwował” ją dla syna. Faktem jest, że w tamtym czasie oboje byli chyba najlepszymi partiami w kraju, nie powinno więc dziwić, że rodziny zdecydowały się na ich związek. Z zachowanej korespondencji Koniecpolskich wynika, że już w maju 1641 r. hetman prowadził szeroko zakrojoną kampanię na rzecz wsparcia kanclerzyny Zamoyskiej w sądzie trybunalskim – z jego kancelarii w tej sprawie wyszło szesnaście listów polecających tej samej treści do różnych osób[10]. Możliwe, że doszło do jakichś ustnych ustaleń, a sam ślub odłożono ze względu na młody wiek Aleksandra, jego edukację oraz fakt, że kanclerzyna spłacała jeszcze posag Gryzeldy. Nie wiadomo bliżej, jak przebiegały dalsze negocjacje, w każdym razie w chwili śmieci Zamoyskiej, 6 października 1642 r., Koniecpolski dysponował jej pismem z wyznaczoną datą ślubu na 12 lutego 1643[11]  r. (krótko po tym, jak Jeremi Wiśniowiecki miał odebrać ostatnią ratę sum posagowych za najstarszą kanclerzankę) i wiadomo, że sporządzona była cała dokumentacja potrzebna do wpisu do akt. Wszystko jednak się skomplikowało po śmierci Katarzyny Zamoyskiej. Bliższych informacji udziela na ten temat Albrycht Radziwiłł, który został wezwany przez Koniecpolskiego do pomocy jako prawny opiekun dziewczyny[12]. Okazało się bowiem, że kasztelan miał w podejrzeniu przyjaźń tych, którym zaraz powierzono opiekę nad osieroconą panną Joanną i postanowił osobiście stawić się na pogrzebie, przymuszając do przyjazdu również kanclerza Radziwiłła. Pamiętać należy, że obydwaj zostali wyznaczeni przez Tomasza Zamoyskiego opiekunami jego dzieci w razie śmierci jego i żony. Kim zatem byli ci, którym Koniecpolski nie ufał? W myśl zasady is fecit, cui prodest mogła to być tylko jedna osoba. Ktoś, kto na mocy testamentu kanclerza koronnego wraz z dziewczyną dostałby w zarząd część klejnotów należną Joannie i jej część majątku po matce – Anna Alojza z Ostrogskich Chodkiewiczowa, siostra Katarzyny Zamoyskiej. Dlaczego nie wchodzili w grę na przykład Wiśniowieccy? Nie byli oni wymienieni w żadnym dokumencie, który dawałby im jakiekolwiek prawo do opieki nad siostrą. Radziwiłł notuje poza tym, że do całej sprawy dołączył spór Koniecpolskiego z Wiśniowieckim o dobra w starostwie perejasławskim (możliwe, że chodziło o Chorol i dobra nad Orżycą, o które potem skarżył go Aleksander Koniecpolski), co oznacza, że książę nie uczestniczył do tej pory w całej sprawie inaczej niż jako świadek. W każdym razie z obu stron rodziły się jakieś bajki, które w takich układach małżeńskich za wmieszaniem się diabła łatwo się roznoszą. Bajki zapewne nie były bajkami tylko konkretnymi kwotami, jakimi dysponowałaby opiekunka do czasu wyjścia za mąż panny Zamoyskiej i z których niewątpliwie ciężko jej było zrezygnować. Hetman ze swej strony też nie chciał dopuścić jej do opieki, bo rozliczenia mogły potem trwać latami bez gwarancji odzyskania wszystkiego z powrotem, zwłaszcza, że powszechnie były znane długoletnie zatargi Chodkiewiczowej o majątek z córką męża z pierwszego małżeństwa, Anną Scholastyką Sapieżyną. Sytuacja zatem wyglądała na patową, na szczęście wojewodzina wileńska dała sobie wyperswadować niewczesne pomysły i ostatecznie 9 listopada 1642 r. Joanna i Aleksander zawarli w kolegiacie zamojskiej związek małżeński, a przez następne dwa dni świętowano. Ze względu na żałobę po Katarzynie Zamoyskiej ograniczono się tylko do ucztowania, rezygnując z muzyki i tańców oraz pokładzin. Co ciekawe, posag Joanny był o dwieście tysięcy złotych niższy niż Gryzeldy, chociaż teoretycznie ich części majątku po matce były równe i obie dostały klejnoty o równowartości stu tysięcy złotych. Obie siostry zgodnie z intercyzami ślubnymi i testamentem ojca zrzekły się swojej części dóbr macierzyńskich na rzecz brata[13].