Testament Jeremiego Wiśniowieckiego

Pewny i niepewny kres żywota ludzkiego. Pewny, albowiem cunctis diebus[1] oczekiwany, donec veniat immutatio[2]. Niepewny, albowiem, kiedy ma nieuchwytny dzień mortalitatis[3] terminować, quisque caret voto suo[4]. Mając ja tedy na pamięci takowy Stwórce mego dekret i powszechnej pladze skazitelności podległym się bacząc, ponieważ mi solum superest sepulchrum[5], wstępuję do niego z takowym prawdziwemu Bogu i kościołowi rzymskiemu oświadczeniem: credo, quod Redemptor meus vivit et ego surrecturus sum in novissima die et in carne mea videbo Deum salvatorem meum[6]. Przy tej protestacji Domine ne interes in iudicium cum servo Tuo[7]. Oddajęć duszę jako aeternam creaturam aeterno Deo[8]. Wzywam i Najświętszej Panny, aby do prezentowania jej Majestatowi Twemu była advocata et mediatria[9], a stróż mój anioł i patronowie, wszyscy święci bozi, pii consolatores[10] i zwycięzcy[11]

Ciału zaś memu, że in visceribus terrae natura stravit lectum[12], takowe naznaczam parentalia[13]: aby w wiszniowieckim kościele nowo wymurowanym za niedziel najdalej cztyry[14], nie będzie li mogło być prędzej, miało swoje depositorium[15], które się aby bez żadnych pomp światowych i próżnych wyniosłości, owszem według ceremonii kościoła rzymskiego w jako największej asystencji kapłanów, sług bożych i kongresie ubogich odprawione było – małżonki mojej miłej i niżej wyrażonych egzekutorów ostatniej woli mojej proszę. Koło trumny sobie splendorem humilitatis[16], która szarem tylko suknem obita być ma, zachowuję, to jako najbardziej miłej małżonce mojej zalecając, żeby przy dokończeniu dni moich zaraz na trycezymy[17] uczyniła distributionem[18] summy trzech tysięcy złotych do kościoła częstochowskiego[19], sokalskiego[20], podkamieńskiego[21], leżajskiego[22], jarosławskiego w polu[23] i kalwaryjskiego[24]. Inne zaś legata i fundusze, które tu per ordinem[25] wyrażam, aby ad executionem[26] przychodziły obtestor[27] sądem bożym niżej wyrażonych egzekutorów woli mojej.

A naprzód, fundując OO. Karmelitów Bosych przy kościele wiszniowieckim, gdzie oni przed pogrzebem moim introdukowani być mają, sześćdziesiąt tysięcy polskich naznaczam, które jeśliby nie mogły być ex nunc[28] dla ciężarów jakich po śmierci mojej zaraz przy introdukcjej oddane, tedy z intraty majętności moich wiszniowieckich ma być onym census annuus iuxta morem ecclesiae[29] od tej summy płaconej i oddawanej ad executionem[30] pryncypalnej summy, którą, gdy ojcowie podniosą, mają zaraz ex consilio[31] J.PP. egzekutorów woli mojej super bonis fixis et hereditariis locare[32] i taką majętność przyległą kościołowi kupić, która by victui et necessitati[33] klasztora ich wystarczała. Oblig zaś na nich zostawać będzie perpetue[34] za duszę moją dwie mszy na każdy tydzień odprawować i w modlitwach swoich felices domu mego upraszać successus[35].

Societatis Jesu także sześćdziesiąt tysięcy złotych na fundacją collegii w Rumnie i na tejże włości w Zadnieprzu leżącej zapisuję; którą aby przy takowymże obligu in spiritualibus[36] akceptowali i na tem miejscu vepres[37] niedowiarstwa, odszczepieństwa luce ac labore[38] profesji swojej wykorzeniali, więcej naukami ad classem rethoricae et dialecticae[39] iuventutem[40] obywatelów tamtejszych i sług moich pignora[41] zdobili – gorąco JMci księdza generała i JKs. Prowincjała polskich teraz i na potem będących proszę et innato ku chwale bożej zelo[42] obowiązuję.

Bernardynów łubieńskich przy mojej ordynacji i fundacji dawnej victus et necessitatum[43] wiecznemi czasy zachowuję i moją, dokąd ją tylko najwyższy Stwórca propagare[44] będzie, posteritatem[45] błogosławieństwom i sumnieniom[46] obowiązuję, aby jej dość czynili i onę zachowali, za wieczną wolę tę moją trzymając oblig; do tego sześćdziesiąt tysięcy złotych tymże OO. Bernardynom na wymurowanie kościoła, klasztora i municjej[47] koło niego jako najlepszej zachowuję i zapisuję. Summa zaś ta ma być jako najprędzej sposobem na osobnej karcie opisanym oddana, która tu przy tym testamencie zostaje. Inne także fundacje i kościoły, w którejkolwiek majętności mojej dziedzicznej już ad executionem[48] przyszły, in toto[49] aprobuję i ratyfikuję wiecznymi czasy, i tak, jako są przeze mnie ordynowane. Potwierdzam specifice[50] fundusz p. Kolendy w Przyłuce, majętności zadnieprzańskiej.

Cerkiew wiszniowiecką murowaną pod zamkiem, gdzie depositoria[51] ciał rodziców moich zostawają, synowi memu, a po nim następującej potomności, gorąco zalecam, aby nie tylko circa immunitates …as[52] wiecznymi czasy zostawała, ale też i w porządku wszelakim, poprawach struktury swojej i innych pobożnych respektach, gdzie epitaphium wg modeluszu mego w Gdańsku do wykonania naznaczone, aby wystawione było z marmuru in memoriam rodzica mojego, proszę i synowi memu tę pietatem[53] zalecam. Kościoły w Rochmanowie, w Łochwicy, w Krasnym, w Pereatynie, Czernuchach, w Narwie[54] , że jest i była intencja moja fundować takim trybem, jako książęta JM. Zbarascy tu fundowali w majętnościach swoich ukrainnych, tedy pp. opiekunów i egzekutorów woli mojej proszę, a przy nich syna mego miłego, Michała Tomasza Korybutha Wiszniowieckiego[55], obowiązuję, aby to prima oportunitate[56] do skutku przywiódł, i był w tej mierze nie tylko dóbr substancjej, ale też votorum meorum[57] prawdziwym dziedzicem. 

A przy błogosławieństwie mojem takowe paterna zostawuję monita[58]: a naprzód timorem Dei[59], cultum wiary świętej katolickiej et promotionem[60], pietatem et reverentiam[61] ku matce swojej, a miłej małżonce mojej, amorem erga patriam[62], królom observanciam et fidem[63], senatorom venerationem[64], przyjaciołom candorem[65], sługom poszanowanie starym i zasług memoriam[66], ku poddanym clementiam[67]- abyś zachował pod błogosławieństwem bożym. Kiedy tak zachować będziesz, otrzymasz sprawom i zamysłom swoim pedisequam fortunam[68], i łaskawe niebo lać będzie na cię hojne swe błogosławieństwo, tak, iż następującemu wiekowi łagodną o sobie podasz memoriam[69]. 

A że na ten czas interea[70] lat swoich statu[71] dysponować sobą i domem swoim nie może, tedy nikomu innemu competentiam tutorii[72] do niego i wszystkich dóbr przypisuję, tylko miłej małżonce mojej, Gryzelli Constanciey z Zamościa Korybuthowej księżnie na Wiszniowcu i Łubniach[73]. Ta bowiem, jako mi za życia mego zgodnego i miłego we wszystkim affektu charissima była socia[74], tak też nie wątpię, że tym swoim i moim synem reprezentować mnie sobie post fata[75] będzie, i nieumierającego affektu swego pokaże stateczność, a jemu da wychowanie takie, jakie tylko urodzeniu i wokacjej[76] jego może być przyzwoite, do czego aby i drudzy IMPP. opiekunowie manudukcję swoją praebeant et operam[77], gorąco proszę. A jeśliby też małżonka moja, do czego ja nie zagradzam drogi, ani też rozumiem[78], wdowi stan miała odmienić – tedy tym samym ta opieka syna mego w mocy jej cepare (sic)[79] ma i z władzy odchodzić, a do niżej wyrażonych obrócić się tutorów. Dobra jednak takie w dożywotniej dyspozycjej i używaniu swojem odłączone mieć powinna, które by intraty siedemdziesiąt tysięcy złotych czyniły: wniesionej summie siedmiukroć sta tysięcy złotych posażnych korespondowały, a ostatek in usum[80] syna mego stante eadem mutatione cedet[81].

Tenże syn mój aby w naukach był wprzód dobrze perpolitus[82], a po tem cudzych krajów peregrin(us)[83], w jako najlepszej dyscyplinie, żeby nie vitia[84], ale virtutes[85] externa[86] zbierać mógł do usługowania ojczyźnie i domu swego rządzenia – obowiązuję w tem miłą małżonkę moją i JMPP. opiekunów niżej mianowanych. W szesnastu lat jeżeli będzie habilis[87] rządzić domem swoim, zostawuję go od opieki wolnym, zwłaszcza, gdyby in manibus tutorum[88] zostawał, tak jednak, aby sługom moim, których ja mu probatos[89] w cnocie i życzliwości do opieki podał, oddawszy w administracją wszystkie dobra swoje, sam do cudzej ziemie w bojaźni bożej dla eksperiencji większej w naukach jechał, a czasu tam i lat sposobnych do usługowania ojczyźnie długo nie trawił, we wszystkiem radzie zdrowej przyjaciół i superintendentów swoich podlegający. 

Słudzy zaś moi żeby et post fata estanto (sic) lumine meo[90] i cnotliwych zasług swoich iucundum[91] z rąk moich in seram senectutem[92] odnosili praemium[93], mieć chcę i gorąco niżej mianowanych egzekutorów, syna i małżonki proszę i sumnieniem obowiązuję. Aby przy dożywociach i listach na majętności danych i przy asygnacji jurgieltu, lubo też ad graciam[94] tylko danych dożywotnio, zachowani byli, ale też i ci osobnym regestrem wyrażeni i podpisem ręki mojej ratyfikowani są i których dexteritati tantum confido[95] mnie in omni sorte[96] doświadczonej, że jej i synowi mojemu dotrzymywać będą, jako też do obrony honoru i substancji jego tejże nie odpaszą szable, z którą przy boku moim strenue[97] stawali; jakoż do tejże życzliwości, powinności i usługi obowiązuję ich, którą mnie oświadczali. A jeśliby też który zostawał immemor[98] łaski mojej, a w powinności swojej, tak za rozkazaniem małżonki mojej, jako i syna mego, nie poczuwał się, nad takowym zostawuję liberum arbitrium[99]  odjęcia dóbr i jurgieltów. Perseverantes[100] zaś w powinności nie mają być wzruszeni bez okazji żadną sukcesorów moich niełaską w jurgieltach swoich, które na majętnościach zadnieprskich tak trzymać będą, jako teraz u mnie contraxit generalis usus[101] i jako listy dane ode mnie każdemu, z ukraińskich osobliwie sług, szerzej w sobie eksplanują[102]. A tym każdy sługa szczególnie kontentować [się] ma, co lubo listem, lubo regestrem teraźniejszym będzie miał naznaczono, residuum[103] do skarbu syna mego oddając intraty, co by jej w której majętności nad jurgielt pokazała taksa. A ci, którzy majętności w jurgieltach nie trzymają, a w usłudze perservabunt[104], tedy mają im być albo majętności proporcionaliter[105] pokazane przez administratorów syna mego dóbr niżej mianowanych, albo też, kto się gołym zechce kontentować jurgieltem, ze skarbu mego oddawać będą.
Rozprawę czeladzi nadwornej, którzy już do takiej, jako są mnie, potrzebni nie będą usługi, w nagrodę czego czyja postulat merces[106], zalecam sukcesorom moim i WPP. egzekutorom, więc i respekt, ukontentowanie każdego według lat i zasług przy boku moim strawionych, proszę aby był.

Książętom Ich MPP., synowcom moim, cokolwiek by się ex calculo iusto[107] pokazało, oddać wszystko jak najprędzej, którzy znając moją ku sobie miłość i koło ich dobra ich stante tutoria mea sollicitam curam[108] bez respektu inwidjej[109] wielu, nie wątpię, że będą et post fata memores[110] mojego afektu.

Dłużnikom, którzykolwiek mają ode mnie asekuracje i kaucje prawne ręczne, jako i którzy majętności w zawziętych summach in pignore[111] mają, także kupcom, z któremikolwiek zaciągnione są kontrakty, a mianowicie gdańszczanom, skuteczną naznaczam solucję[112] z dóbr moich wszystkich z nagrodą słusznych pretensji, w czem kontrakty i rachunki skarbowe, przez podstarościch moich konwiktowane[113], informować najlepiej mogą. A w dośćuczynieniu potior[114] ma być ten, u kogo dawniejszy pokaże się dług. Na których zniesienie wszystka intrata majętności moich wszystkich, która nad jurgielty służne i sto dwadzieścia tysięcy żenie i synowi memu, póki nie dorośnie, na wikt i edukację ad praesens[115] naznaczonych, quotannis restans[116] pokaże się, aby obracana wiernie była – małżonkę moją i opiekunów conscientia[117] obowiązuję; ex persolutis[118] zaś, albo cesje, albo kwity, in personam[119] syna mego aby kredytorowie prawni czynili, przestrzegać tego będą. 

To też vel maxime[120] zalecam synowi i niżej wyrażonym egzekutorom woli mojej, aby trzy szpitale fundowali przy kościołach Białego Kamienia, Wiszniowca i [w] Łubniach, do każdego z osobna funduszu po pięciuset złotych na rok z intrat tamecznych majętności funduję i wiecznymi czasy naznaczam, który to czynsz roczny na każdy dzień św. Michała[121] ma być oddawany prowizorowi szpitalnemu. A takowy prowizor dla porządku szpitalnego ma być podawany przez sukcesory moje [i] prezydentów kościelnych starszych; temuż prowizorowi, e medio[122] tych ubogich podanemu i do starszeństwa sposobnemu, z tych pięciuset złotych jedne sto złotych na wikt naznaczam, a cztyrysta na wychowanie drugich ubogich mieć chcę, których tak wiele trzymając in contubernio pauperum[123] będzie, jako wiele ich za te cztyrysta złotych wychować będzie mógł, tak jednak, aby starszy tych czterechset złotych nie obracał na swój wikt, ani na żadną prywatną potrzebę, tylko na wyżywienie ubogich, a sam stem[124] złotych pomienionych kontentować się ma. Tego też tenże prowizor przestrzegać będzie, aby z temiż ubogimi szpitalnymi raz w tydzień różaniec Najświętszej Panny, błagając majestat boski za grzechy moje, wszyscy wespół i każdy z osobna mawiał, a na każde święto Michała św. aby się każdy spowiadał i komunikował co rok za dom mój wszystek i szczęśliwie sukcesu P. Boga prosił. Inaczej któryby in divinis[125] pobożności zaniedbywał, ma być ekskludowany[126]. A do takowych szpitalów nie mają być przyjmowani populares[127], tylko ludzie katolickiej religiej, osobliwie na wojnach poszwankowani, albo na usłudze Rzpltej pokaliczeni. Te wszystkie trzy szpitale przy każdym mianowanym kościele mają być w jednakowym, jako się wyraziło, zachowane porządku, a pod tytułem[128] i opieką swoją (św.) Michała fundowane. Niedbałych zaś prowizorów i w powinności się nie poczuwających swojej będą mieli sukcesorowie moi moc odmieniać, a takowych przybierać, którzy by ubogich dobrze dyrygowali gubernacją[129] i w czasie ich bez żadnych prywat swoich wiedzieli; budynek dla nich porządny i izbę, gdzie mają jadać, zbudować wcześnie bez wszelkiej odwłoki syn mój będzie powinien sub onere conscientiae[130], do czego i egzekutorowie z małżonką moją tenent[131], a succesu temporis posteritas[132] moja tych budynków poprawować i one in casu[133] ognia albo ruiny jakiej erigere[134] będą powinni. O co praesidentes[135] wielebni kościołów pomienionych pozwać będą mogli i prawem sukcesorów compellere ad executionem[136] tych fundacyj, jeśliby który znalazł się tak impius[137], żeby tej fundacji nie trzymał, albo nie egzekwował w każdym punkcie.

 Tej tedy woli skuteczną chcąc we wszystkich punktach zostawić effikację[138], ordynuję i zapisuję ad exequendum[139] naprzód pierwszą po Bogu opiekunkę, miłą małżonkę moją; a że in eo[140] sexu[141], lubo znam niezwyczajne dotes[142], przecie jednak aby miała tantae molli[143] dyspozycji[144] domu swego sufficere[145] in consideratione[146] mieć muszę i przydaję jej fulcra[147] i pomoc tych, z których przyjaźnią ad tumulum[148] idę: mianowicie JW księdza Andrzeja z Leszna[149] biskupa chełmińskiego, kanclerza wielkiego koronnego, JMP. Chlebowicza[150] na ten czas wojewodę smoleńskiego, Księcia JM. Dominika Ostrowskiego[151], wojewodę krakowskiego, JMP. wojewodę sędomirskiego margrabię na Mirowie Myszkowskiego[152], JMP. Marcina na Husiatynie Kalinowskiego, wojewodę czernihowskiego, hetmana polnego koronnego, Księcia JM. Janusza Radziwiłła, starostę żmudzkiego, hetmana polnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, JMP. Sapiehę[153], podkanclerzego Wielkiego Księstwa Litewskiego, JMP. Aleksandra Koniecpolskiego, chorążego wielkiego koronnego, na Zamościu Zamoyskiego, starostę kałuskiego – nie tylko z przyjaźni, ale też ex nexu sanguinis[154] bracią moją miłą, których per sacra obtestor[155], aby patronami, protektorami i opiekunami i egzystymacji[156] i dobra tak małżonki jako i syna mego być raczyli, i powagą swoją domowych moich radą i pomocą wspierali, żeby się we wszystkim działo dość woli mojej, za co aeterna otrzymają praemia[157] i domu mego afekt nieumierający, serce oddadzą posteritati[158].

Ad exequendum[159] zaś woli mojej i do gubernacji spraw wszystkich domu mego ad consciendum[160] całości dobra i honoru tak małżonki jak i syna mego zostawuję domowych sług i przyjaciół, jako mianowicie: p. Dziersława Sługockiego, stolnika lubelskiego, p. Łukasza Wysockiego, podstarościego lubelskiego, p. Kosakowskiego, podsędka bracławskiego, p. Jana Baranowskiego, stolnika bracławskiego, p. Jakuba Kalińskiego, podczaszego sądeckiego, p. Marcina Madalińskiego, podczaszego wieluńskiego, p. Jerzego Madalińskiego, wojskiego żydaczowskiego, podwojewodziego przemyskiego[161], p. Stanisława Szumskiego, pisarza grodzkiego przemyskiego, p. Stanisława Dunina Szpota, p. Aleksandra Ludwika Niezabitowskiego[162], porucznika chorągwi mojej kwarcianej, p. Stanisława Domaradzkiego, podwojewodziego mego lwowskiego, p. Jana Wolskiego, p. Gabriela Domaradzkiego, p. Gabriela Woyniełowicza[163] – których wszystkich in genere et singulos in spetie[164] proszę i sądem Najwyższego obowiązuję, aby tej mojej dyspozycjej w każdym punkcie consulant[165] tak jakoby nieumierającą swoją cnotę i życzliwość w domu moim ufundowawszy, poddali ją, pamiętni sukcesorów wdzięczności; a tych sług chcę mieć w tejże powadze do opieki, jako i wyżej wyrażonych przyjaciół.

Supellectilem[166]  wszystkę[167] we złocie, w srebrze, klejnotach, i obiciu, i stadach, która się post fata[168] zostanie, żonie mojej ad usu[169] pozwalam; jednak co do wojennego aparatu, należy to wszystko synowi memu reserve[170], ostatek miłości macierzyńskiej ku niemu porzuciwszy. Srebro zaś stołowe, ile go będzie według generalnego wszystkich sprzętów inwentarza, który w skarbcu ma przy podskarbim zostawać, ma należeć wpół z synem małżonce mojej.

Ojcom kapelanom, tak bernardynom, jako S. Jesu[171], którzykolwiek będą, stantibus fatis meis[172], po trzysta złotych dożywotnio ze skarbu syna mego naznaczam, aby przed Majestatem Boskim exoratores[173] byli za mnie. Salvam nihilo minus meliorationem tego testamentu in quantum[174] by occasio postularet[175] zachowuję sobie[176] i facultatem mutandi[177] et venerandi zostawuję auctoritate[178] zapisu tego aktami grodzkiemi przemyskiemi roborowanego, który kończąc testament mój, zostawuję to posthumum et universale oraculum[179] do wszystkich:

Amici orent pro mortuo.
Inimici pareant sepulto.[180] 

Dan w Krzeszowie dn. 28 marca anno 1651

Jeremi Korybuth Xiążę Wiszniowiecki[181]
X. Bonawentura Kotarski[182] kaznodzieja i spowiednik XJM.
Joannes Rochański
Stanisław Dunin Szpot

Regestr sług do testamentu tego referujących się i pod tęż roborację podpadający grodową, w którym jaki kto ma specifikowany jurgielt, takiego każdy ad vitae tempora[183] ma być pewien z tą kondycją, aby służbę taką, jaką za żywota mego traktowali, każdy służył. A żem się w tych cnocie i persewerancji przejrzał, dlatego ich tu ad tabulam[184] kładę, podając ich synowi memu za życzliwych i statecznych sług, także i syny ich, którzy będą [do] usługi domu mego habiles[185].
Ci, którzy są i będą w Ukrainie, da Bóg, na pocztach husarskich.

Chorągiew jedna.

	Jurgieltu	Poczty		Jurgieltu	Poczty
P. Wolski Jan	Zł 3.000	Koni 7	P. Nieświcki	1.000	Koni 4
P. Czeski	1.500	4	P. Uniszewski	1.000	4
P. Stanisław Borkowski	4.000	9	P. Chlebowski	1.000	4
P. Gabriel Domaradzki	2.000	5	P. Tyszewski Stepan	1.000	4
P. Woyna	1.500	5	P. Tyszewski Adam	1.000	4
P. Siemaszko	1.500	5	P. Kobylański	1.000	4
P. Dedliński	1.000	4	P. Zabłocki	1.000	4
P. Nahorecki	1.000	4	P. Babniewski	1.000	4
P. Konarzewski Wojciech	1.500	5	P. Dąbrowski	1.000	4
P. Konarzewski Stanisław	1.500	5	P. Złotnicki	1.000	4
P. Mierzyński	1.000	4	P.Sianszecki P. Białocki	400 500	3 2
			P. Popławski	500	2

Chorągiew sług ukraińskich. Osoby służne.

	Jurgieltu	Poczty		Jurgieltu	Poczty
P. stolnik bracławski[186], rotmistrz i pułkownik	Zł 4.000	Koni 8	P. Graduński	Zł 1.000	Koni 4
P. Woniełowicz[187] Gabriel porucznik	1.500	4	P. Rusiecki	1.000	4
P. Sędzicki	1.500	5	P. Bahatko	1.000	4
P. Taniecki	1.500	5	P. Skabek	500	2
P. Sufczyński	1.500	5	P. Wiszniowski	500	2
P. Obodziński	1.500	5	P. Tyszkowski	500	2
P. Staniszowski	1.000	4	P. Stapkowski	700	3
P. Bielecki Jan	1.000	4	P. Olekszyc młody	500	2
P. Tatomir	1.000	4	P. Poniatowski	1.000	4
P. Żwan	1.000	4	P. Bestkowski	1.000	4
P. Radkowski	1.000	4	P. Szeszkowski	1.000	4
			P. Silicz	700	3
			P. Żwan Krzysztow [sic]	500	2

Muzyka wojskowa do tych dwóch chorągwi, jako trębacze, surmacze, dobosze, kosztem skarbu mego przez p. pułkownika obmyśliwana i zatrzymana być ma, a meliorację jurgieltów i podwyższenie pocztów zostawuję in arbitrio[188] syna mego. Ująć jednak tym, którzy tu wyrażeni, nie będzie mógł nic sub onere iuris[189]  oprócz oddalającemu się od usług jego i domu mego; ten już excludus a beneficiis [190] może być.

PP. słudzy wołyńscy, którzy tu exprimunt[191], przy tychże dożywotnich jurgieltach zachowani być mają. Ci już od ustawicznego postanowienia są wolni, oprócz gdy osobą swoją syn mój do usługi Rzptej stawać by miał, każdy wg jurgieltu poczet stawić powinien. In publicis jednak, na sejmach, sejmikach, gdzie będzie ordynacja syna mego, stawać powinni będą, jako też i na zjazdach publicznych na rezydencję przy boku syna mego, kiedykolwiek tego exiget ratio[192], obligantur[193] i do wszelkiej usługi, której honor jego wyciągać będzie.

	Jurgieltu	Poczty husarskie
P. Sługocki stolnik lubelski	Zł 1.500	Koni 5
P. Niezabitowski	2.000	5
P. Domaradzki podwojewodzy lwowski	2.000	5
P. podczaszy wieluński Madaliński	1.000	4
P. wojski żydaczowski Madaliński	1.000	4
P. Kościelski	1.000	4
P. Błędowski	1.000	4
P. Krosnowski	1.000	4
P. Tyszecki Jerzy	1.000	4
P. …upkowski	1.000	4
P. Morawski	300	1
Syn P. Głuszyńskiego jak dorośnie	1.000	4
P. Szlichtyng, jeżeli ekonomii poprzestanie ukraińskiej, na którą teraz ma osobny w Ukrainie jurgielt, a zechce być sługą domu mego, będzie miał	1.000	4

Słudzy nadworni, których cnoty i persewerancji doznawałem w usługach moich, jakie teraz me superstite[194] mają jurgielta, przy takich ad vitae tempora[195] mają być zachowani. Ci będą mieli opcję wolną albo przy majętnościach ukraińskich, a zatem i w poczcie zostawać, albo też nadworną służbę kontynuować, jako czyja postulat[196] funkcja, jako kogo syn mój do usług akomodować zechce, także i księżna małżonka moja.

P. podczaszy sanocki Kaliński	Zł 2.000	P. Jan Konarzewski	1.000
P. podstarości grodzki lubelski, który prawnych spraw et consiliorum curam geret[197]	1.500	P. Rokitnicki	1.000
P. Siciński pisarz grodzki przemyski	1.500	P. Kobelski	1.000
P. Szpot Dunin	3.000	P. Brodowski	1.200
P. Szczepanowski	1.500	P. Pągowski	1.200
P. Jędrzej Chlebowski	1.200	P. Loboś	500
		P. Borowski	500
		P. Gorzecki	500

Major dragoński, tak jako ma w asygnacji swojej listownej, brać ma jurgielt swój, w zamian też i w usłudze nie ustawać domu mego. Semena Teodorowicza, jako dawnego i życzliwego sługę, zachowuję przy jego listach i dożywotnim jurgielcie. Synowi P. Kolendy, jako prędko dorośnie, naznaczam jurgieltu złotych tysiąc, z powinnością jednak pocztowania z ukraińskimi sługami. Inni zaś słudzy, którzy się tu nie specifikują, a mają ode mnie listy na jurgielta i majętności dane, zechcą perseverare[198] w usługach domu mego, chcę aby przy swoich asygnatach zachowali[199] byli i zatrzymani do usług syna mego beneficiis[200].
Ten tedy porządek zatrzymania sług moich mieć chcę, którego ani syn mój, ani małżonka moja konfundować nie może, oprócz, gdyby który był ingratus beneficii[201] i odstępował powinności wyżej opisanej. Tych zaś, którzy albo gravitate[202] prac w usługach przy mnie odprawionych, albo też laty długiemi w domu moim strawionemi meruerunt specialem respectum[203], zalecam synowi, małżonce et carae posteritati[204], żeby od przytomnego w swych osobach pocztowania wolnymi zostawali; poczty jednak pod chorągwie posyłać będą obligati[205], ale w tym jako ochota sług moich, tak też i syna mego respectus legem ponere[206] ma.

Jeremi Michał Korybuth Wiszniowiecki[207] Wda Ruski
X. Bonawentura Kotarski spowiednik i kaznodzieja JXMci
Joannes Rożański Soc. Jesu[208]

[1] przez wszystkie dni

[2] aż nadejdzie śmierć

[3] śmiertelności

[4] któż uniknie swego losu

[5] pozostaje tylko grób; Hiob 17:1

[6] wierzę, że mój Odkupiciel żyje, a ja zmartwychwstanę w dniu ostatnim i we własnym ciele ujrzę Boga mego zbawcę; parafraza Hiob 19:25-26

[7] Panie, nie wchodź w sąd ze sługą Twoim; Psalm 143(142):2

[8] nieśmiertelny twór wiecznemu Bogu

[9] obrończynią i pośredniczką

[10] pobożni pocieszyciele

[11] Zdanie urwane przez kopistę (przypis W.T.)

[12] we wnętrzu ziemi natura przygotowała łoże

[13] uroczystości żałobne

[14] cztery; książę namiętnie ścieśniał „e”

[15] złożenie

[16] blask ubóstwa

[17] Nabożeństwo odprawiane w trzydziesty dzień po śmierci.

[18] rozdział

[19] Jasna Góra

[20] Matki Boskiej Pocieszenia zgromadzenia oo. Bernardynów.

[21] Kościół pw. Wniebowzięcia Najśw. Marii Panny oo. Dominikanów w Podkamieniu.

[22] Kościół pw. Zwiastowania Najśw. Marii Panny oo. Bernardynów w Leżajsku.

[23] Kościół pw. Matki Bożej Bolesnej, w XVII w. należał do jezuitów.

[24] Zapewne chodzi o kościół pw. Matki Bożej Anielskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej pozostający wtedy pod opieką oo. Bernardynów.

[25] wg porządku

[26] do wykonania

[27] zaklinam

[28] od razu

[29] roczny dochód wg zwyczaju kościoła

[30]do pozyskania

[31] z rady

[32] ponad dobrami nieruchomymi i dziedzicznymi umieścić

[33] do wyżywienia i potrzeb

[34] nieustannie

[35] szczęśliwe powodzenie

[36] W sprawach duchowych

[37] ciernie

[38] światłem i wysiłkiem

[39] do klasy retoryki i dialektyki

[40] młodzież

[41] dzieci

[42] i przyrodzoną gorliwością

[43] wyżywienia i potrzeb

[44] rozkrzewiać

[45] potomność

[46] Powinno być „błogosławieństwem i sumnieniem”.

[47] obwarowań; klasztor bernardynów w Łubniach powstał na gruzach dawnego zamku, por. W. Tomkiewicz, Jeremi Wiśniowiecki (1612-1651), Oświęcim 2017, s. 86.

[48] do wykonania

[49] w całości

[50] szczególnie

[51] miejsce spoczynku

[52] wolnościach … (wyraz nieczytelny dla W.T)

[53] ten obowiązek; zaimek „tę” uzgadnia rodzaj z „pietatem”.

[54] Pomyłka kopisty, powinno być: Warwa.

[55] Tu nastąpiła ingerencja kopisty, Jeremi bowiem nigdy nie podpisywał się „Wiśniowiecki”; w zachowanych dokumentach dominuje podpis „Jeremi Michał Korybuth Xiążę na Wiśniowcu”, czasem „na Wiśniowcu i Łubniach”, a raz „Xiążę Wiśniowieckie” w rodzaju nijakim, bo taki rodzaj przypisywano w XVII w. rzeczownikowi „książę”.

[56] w najbliższym dogodnym czasie

[57] zobowiązań moich

[58] przestrogi ojcowskie

[59] bojaźń Bożą

[60] pielęgnowanie i szerzenie

[61] miłość synowską i szacunek

[62] miłość względem ojczyzny

[63] poważanie i wierność

[64] poszanowanie

[65] szczerość

[66] pamięć

[67] łagodność

[68] towarzyszącą pomyślność

[69] pamięć, wspomnienie

[70] tymczasem

[71]z powodu stanu, tj. z powodu zbyt młodego wieku

[72] całokształtu opieki

[73] Co ciekawe, za życia męża Wiśniowiecka podpisywała się „Grizela Constantia z Zamościa X. Wiśniowiecka”, po jego śmierci zaś podpis zmienił się na bardzo podobny do zapisu dokonanego przez księcia „Gryzela Constantia Korybutowa z Zamościa xiężna Wiśniowiecka”.

[74] najukochańszą towarzyszką

[75] po śmierci

[76] nazwisku

[77] wskazówek użyczyli i trudu

[78] spodziewam się

[79] Sugeruję capi – być zabrana.

[80] na użytek

[81] przypadnie, pozostając samą tylko pożyczką

[82] wykształcony

[83] podróżnikiem

[84] wady

[85] zalety

[86] zagranicą

[87] zdolny

[88] w rękach opiekunów

[89] jako wypróbowanych

[90] i po śmierci, gdy zgaśnie (?) moje życie

[91] miłą

[92] do późnej starości

[93] nagrodę

[94] dla wdzięczności

[95] życzliwości tyle ufam

[96] w każdym losie, tj. w szczęściu i w nieszczęściu

[97] dzielnie

[98] niepomny

[99] swobodną możność

[100] pozostali

[101] określił powszechny zwyczaj

[102] wyjaśniają

[103] resztę

[104] pozostają

[105] stosownie

[106] wymaga zapłata

[107] ze słusznego rachunku

[108] w czasie trwania mojej opieki nieustanną (dosł. pełną niepokoju) troskę

[109] Bez względu na zawiść innych. Jeremi tu nawiązuje do awantury z Radziwiłłami o sprawowanie opieki nad dziećmi Janusza Wiśniowieckiego w 1646 r.

[110] po śmierci pomni

[111] w zastawie

[112] zapłatę

[113] uwiarygodnione, potwierdzone

[114] pierwszy

[115] dotąd

[116] corocznie pozostając

[117] sumieniem

[118] ze spłaconych

[119] na osobę

[120] jak najbardziej

[121] 29 września

[122] spośród

[123] na pomieszkaniu biednych

[124] stu/stoma złotymi

[125] w obrządkach

[126] wykluczony

[127] byle jacy

[128] wezwaniem

[129] zarządem

[130] pod ciężarem sumienia

[131] są zobowiązani

[132] a z upływem czasu potomność

[133] w przypadku

[134] wznieść

[135] przełożeni

[136] zmusić do wykonania

[137] niegodziwy

[138] wykonanie

[139] do wykonania

[140] Powinno być raczej eius.

[141] ze względu na jej płeć

[142] zalety

[143] Powinno być tantae moli – tak wielkiemu ciężarowi

[144] zarządzania

[145] podołać

[146] w namyśle

[147] wsparcie

[148] do grobu

[149] Andrzej Leszczyński.

[150] Jerzy Karol Hlebowicz, zm. 1669.

[151] Władysław Dominik Zasławski-Ostrogski.

[152] Władysław.

[153] Kazimierz Leon.

[154] z więzów krwi. Rzeczywiście część wymienionych osób była spokrewniona z Wiśniowieckimi. Dominik Zasławski-Ostrogski był kuzynem Gryzeldy drugiego stopnia, Myszkowski był żonaty z Anną Mohylanką, ciotką księcia, pierwszą żoną Janusza była kuzynka Jeremiego, Katarzyna Potocka, Aleksander był żonaty z siostrą Gryzeldy, a Jan Zamoyski był jej bratem.

[155] na świętości zaklinam

[156] dobrego imienia

[157] wieczne nagrody

[158] Potomni; przypadek niepotrzebnie uzgodniony z oddadzą (komu? czemu?), zapewne zmiana kopisty.

[159] do wykonania

[160] Powinno być raczej ad custodiendum: do strzeżenia, być może pomyłka kopisty.

[161] Tomkiewicz sugeruje, że chodzi o podstarościego, ale raczej nie ma tu pomyłki, gdyż Przemyśl leżał w województwie ruskim. Skoro Wiśniowiecki wyróżnia Domaradzkiego jako podwojewodziego lwowskiego, to najpewniej Madaliński był zastępcą księcia w drugim najważniejszym mieście województwa.

[162] Niezabitowski został również egzekutorem testamentu Gryzeldy dwadzieścia lat później.

[163] Wojniłowicz

[164] Wyraz napisany błędnie; może spatio lub specie. Tł: wspólnie i każdego z osobna.

[165] pomagali

[166] sprzęty domowe

[167] Uzgodnione z supellectilem, która jest rodzaju żeńskiego.

[168] po śmierci

[169] do użytku

[170] Prawdopodobnie skrócone reservare – zachować, pozostawić.

[171] jezuitom

[172] obecnym przy mojej śmierci

[173] błagającymi

[174] w czym

[175] domagała się okoliczność

[176] Tym niemniej zachowuję sobie prawo do poprawienia tego testamentu

[177] możliwość zmiany

[178] Powinno być auctoritatem; i powagę poszanowania

[179] pośmiertną i powszechną prośbę

[180] Przyjaciele niechaj modlą się za zmarłego, wrogowie niech ustąpią pogrzebanemu. Odpis biografii księcia pióra M. Kałuszowskiego zamiast „pareant” ma czasownik „parcant” – „niech uszanują” BN BOZ 1175 k. 412. Wg relacji Kałuszowskiego te słowa Wiśniowiecki miał wypowiedzieć w godzinę śmierci.

[181] Podpis księcia zapewne zmieniony przez kopistę, gdyż zawsze podpisywał się „Jeremi Michał Korybut książę na Wiśniowcu i Łubniach” (przyp. W.T.). Jeremi podpisywał się również jako „książę Wiśniowieckie” i zapewne jest to właśnie ta wersja w rodzaju nijakim zmieniona potem przez kopistę na rodzaj męski. Kopista pominął również drugie imię księcia, którym ten zawsze się podpisywał.

[182] Bernardyn, tożsamy z: http://teki.bkpan.poznan.pl/search.php?section=2&single=1&fileno=33&page=124 dostęp: 27.10.2022.

[183] przez całe życie

[184] do spisu

[185] zdolni

[186] Jan Baranowski

[187] Wojniłowicz

[188] uznaniu

[189] pod ciężarem prawa

[190] Prawidłowo powinno być exclusus: wyłączony z dobrodziejstw

[191] są wyrażeni

[192] będzie wymagała sprawa

[193] są zobowiązani

[194] za mojego życia

[195] przez całe życie

[196] wymaga

[197] prowadzi opiekę

[198] pozostawać

[199] Powinno być: zachowani

[200] nadaniami dzierżaw

[201] nie wywiązywał się z umowy dzierżawnej

[202] ważnością

[203] zasłużyli na szczególne względy

[204] miłej potomności

[205] zobowiązani

[206] na uwzględnianiu prawa polegać

[207] Znów zmieniony podpis księcia.

[208] Zapewne ten sam, który w pierwszej części testamentu figuruje jako „Rochański” (przyp. W.T.)