W Księdze Poselstw Metryki Koronnej zachował się list wysłany z kancelarii królewskiej, napisany z tytułu śmierci matki królewskiej dn. 23 kwietnia 1672 r.[1]
L(itte)rae ad Electorem Brandenburg(orum) respectu mortis S(e)r(enissi)mae Matris Regiae.
[…][2]
S(e)[3]r(enissi)me Princeps, frater et cognate n(oster)r charissime. Etsi minime cuperemus lugubri nuntio interpellare laetos successus S(e)r(e)n(itati)s V(est)rae, pro n(ost)ra tamen erga eandem propensione, dolorem[4] n(ost)rum ex nupero obitu S(e)r(enissi)mae Ducissae Dominae et Matris N(ost)rae desideratissimae S(e)r(enita)ti V(est)rae fidenter concredimus, hanc acerbitatem fati et graviori sensu percipientes, quo praecociori et immaturo ictu stamen vitae abrupit, non dubitamus de consueto S(e)r(enita)tis V(est)rae erga nos animo[5], quod compassura sit tam insperato casui vel ipsa caducitatis rerum humanarum memoria, quibus medio in flore concidere pene naturale est, atque sicuti ad praesens tristem hunc, quem voluntas divina intulit, e[v][6]entum nobis supportandum agnoscimus, ita laetiora quaeque S(e)r(enita)ti V(est)rae una cum bona valetudine ex animo optamus. Datum in Regia N(ost)ra Varsaviae die XXIII Mensis Aprilis AD MDCLXXII Regni N(ost)ri IIIo
Eiusdem S(e)r(enita)tis V(est)rae Benevolus Frater et Cognatus
Michael Rex
Przekład
Najjaśniejszy książę, bracie i krewny nasz najdroższy! Choć bardzo nie chcemy żałobną nowiną przerywać radosnego powodzenia Waszej Jasności, jednak z powodu naszej wobec Niej[7] skłonności ufnie powierzamy Waszej Jasności nasz ból z powodu niedawnego zgonu najjaśniejszej księżnej pani i matki naszej bezpowrotnie utraconej; i przyjmując tę srogość śmierci ze smutniejszym usposobieniem, {że}[8] tym przedwczesnym i nazbyt prędkim ciosem zerwała się nić życia, nie wątpimy na podstawie zwykłego wobec nas usposobienia Waszej Jasności, że będziesz współczuł tak niespodziewanemu wypadkowi, niewątpliwie {choćby} z powodu samej pamięci o przemijaniu rzeczy ludzkich, dla których jest niemal naturalną sprawą umierać w kwiecie wieku, i tak, jak teraz smutne to zdarzenie, które wola boska przyniosła, zgadzamy się znosić, tak również weselszych i lepszych rzeczy życzymy Waszej Jasności z serca. Dane w zamku naszym w Warszawie dnia 23 kwietnia 1672, w trzecim {roku} panowania naszego
Samej Waszej Jasności życzliwy brat i krewny
Michał król.
Komentarz.
List ten jest oficjalnym powiadomieniem sąsiedniego dworu o zaistniałej sytuacji. Jednak nawet tu przebijają z niego żal i poczucie straty. Dowiedzieć się też można nieco o okolicznościach śmierci księżnej. Króla przepełnia ból, a zmarła matka królewska jest określona jako desideratissima. Czasownik desidero ma w j. łacińskim szeroką gamę znaczeń: „tęsknić, pragnąć, odczuwać brak czegoś, stracić, potrzebować” i użycie jego imiesłowu w tym kontekście jeszcze dodatkowo w stopniu najwyższym wskazuje, że utrata matki była dla Michała wyjątkowo dotkliwa. Ponadto z listu wynika, że śmierć księżnej była nagła i niespodziewana oraz że zaskoczyła wszystkich. Określenia to wyrażające powtarzane są kilkukrotnie w różnych konfiguracjach, czasem trudnych do przełożenia na j. polski właśnie z powodu swojej powtarzalności. Na podstawie tego listu można również przypuścić, że Gryzelda nie chorowała przewlekle na żadną widoczną chorobę, która zdaniem współczesnych prowadziłaby do śmierci. Zdaje się to potwierdzać teorię, że Wiśniowiecka cierpiała na nadciśnienie, które zaowocowało udarem (sugerują to również uporczywe bóle głowy, z jakich podobno została cudownie uleczona w zamian za obietnicę udania się do sanktuarium w Radecznicy). W liście zaskakiwać też może oczekiwanie króla, że elektor będzie mu współczuł, zwłaszcza jeśli się weźmie pod uwagę napięte stosunki z Prusami w tym czasie. Całość przepełniona jest dużą dawką emocji: smutku, żalu, ale i oczekiwania współczucia i pociechy ze strony adresata i wskazuje, że śmierć matki była dla Michała dotkliwym ciosem. Podobnej treści listy zostały rozesłane po całej Europie, na co wskazuje zachowana korespondencja w Archiwum Orsinich w odległych Włoszech.
[1] List dostępny tu: http://agadd.home.net.pl/metrykalia/4/2/sygn.%2025/pages/PL_1_4_2-25_0345v.htm
[2] W cytowanym liście została pominięta bogata i pełna tytulatura obydwu panujących.
[3] Nawias () zawiera rozwinięcia skrótów.
[4] W tekście łacińskim pogrubiono określenia odnoszące się do emocji i opisujące śmierć Wiśniowieckiej.
[5] Kopista przekreślił animo i dopisał powyżej studio.
[6] Litera poprawiona przez kopistę.
[7] tj. Jego Jasności elektora
[8] Nawias {} zawiera dodatki niezbędne do prawidłowej redakcji przekładu.