Poniżej przedstawione listy należałoby jeszcze uzupełnić o listy do sejmików pruskich zdeponowane w Archiwum Państwowym w Gdańsku. Treść tych listów zapewne podobna jest w wymowie do umieszczonych poniżej, bo, jak widać, księżna wysyłała na sejmiki kopię jednego pisma.
1667
1 . AGAD AZ 1025
Mciwy Panie Pisarzu Bielski[1]
Mój Wielce Mciwy Panie i Przyjacielu.
Jako za wyświadczone mi po te czasy łaski w sprawie mojej z Ich Mciami PP Zamoyskiemi znam się być WM MP wielce z J(ego)[2] MM Panem siestrzeńcem obowiązaną do powinnej wdzięczności tak, gdy taż zawziętość ich nie [ustawa][3] i nam przychodzi w tym recurrere[4] do WM MPP i braci promotiej[5] upraszając, abyś i na teraźniejszym zgromadzeniu nie raczył nam deesse[6], a dopomógł jakoby[7] artykuł mógł stanąć zgodnie, żeby ta constitutia[8] ordynacji[9] jako niesłuszna i prawu pospolitemu szkodliwa, nam zaś [praeiudiciosa[10]] była skasowana, a my przy swojej własności zostawali przykładem wszelkich tej ojczyzny stanów, które się kontentowały zawsze paritate[11] wolności nie wnosząc tych postronnych ustaw, zwłaszcza że to w Rzpltej zwyczajne, że ustawy i konstytucje pro varietate[12] czasów i in beneficium[13] osób odmieniano, szkodliwe kasowano et pro exigentia[14] [?] insze pisano, jako WM MPanu jest dobrze wiadomo. Samaż ordynacja[15] dziada[16] mego ma to w sobie wyraźnie, gdy mu się był Tomasz Zamoyski, rodzic mój, z czwartej żony Tarnowskiej[17] po utraconej cale[18] potomstwa nadziei urodzieł, ze[19] wszystkich mniemanych sukcesorów oddaliwszy, jego samego jedynym i z potomstwem[20] mianował dziedzicem wszystkiego, a teraz nie wiem czemu tę od Ich Mściów PP. Zamoyskich ponosimy trudność, z któremi ani bliskiego spowinowacenia, ani żadnych z domu ich nie mamy nabytych albo przypadłych dóbr. Niemniejszy na mię i z synem moim miałby być respect[21], gdyśmy całe dziedzictwo zadnieprskie dla uspokojenia Rzpltej z carem Jego Mcią moskiewskiem bez wszelkiej nagrody utracili[22], przez co i tak wielkie sumy posagu mego wraz giną z niemi[23]. [Tutecz(ne)][24] wołyńskie i podolskie włości obozowaniem wojsk i przez nieprzyjaciela zniesione i z ziemią porównane, a gdybyśmy jeszcze i od tego ostatka dziedziczenia mego mieli być odsądzeni, przyszłoby mi z synem moim w tym sieroctwie stratę zasług przodków i małżonka mego bez nagrody opłakiwać. Wielką i w tym ponoszę krzywdę, iż odpadłszy cale od wszystkich dóbr księcia JM małżonka mego, za długi i credita[25] przez nieboszczyka na usługę Rzeczypospolitej zaciągnione w prawie[26] odpowiadać muszę z wielką substancjej i honoru mego stratą, w czym abym także braterską WM M Pana była wsparta instatntią[27] uniżenie upraszam, sama siebie wraz łasce WM M Pana oddając pilnie.
W Zamościu d. 22 Novembris 1667
WM mego Mościego Pana uprzejmie życzliwa przyjaciółka i powolna sługa
Gryzela Constantia Korybutowa księżna Wiśniowiecka
2.
Archiwum Państwowe w Przemyślu/ Biblioteka Kórnicka
https://platforma.bk.pan.pl/en/bib_records/213192
do szlachty ziemi przemyskiej/ województwa wileńskiego
Jaśnie Oświeceni, Jaśnie Wielmożni, Wielmożni
Moi wielce Mści Panowie i Bracia.
Im bardziej zawzięta chciwość na dobra nasze Ich MM panów Zamoyskich zabiera się nie przestając wszelkimi a najbardziej niesłusznymi środkami {BK: śrzodkami} starać się o to, jakoby opacznym pretekstu swojego udaniem mogli dobrotliwe i życzliwe Ich MM PP obywatelów koronnych od nas odwieść animusze, i tak o stratę dziedzictwa nasze(go)[28] przyprowadzić nas przyrodzonych sukcesorów, tym pilniej i gorętszy {BK: gorętszej} i ja z Jmć Panem wojewodzicem sendomierskim siestrzeńcem moim do uznanej Wciów MM Panów i braci łaski {BK brak „łaski”} i w poparciu i […]nięciu {BK: dźwignieniu} na przeszłych sejmikowych i sejmowych zgromadzeniach sprawy naszej uciekamy się {BK: łaski} samą jej słusznością a wraz[29] prawa Boskie(go), przyrodzone(go) i w tej ojczyźnie pospolite(go) wspierając się zachowaniem, i pewna będąc, że WM MM Panowie niesłychanym nigdy w tej ojczyźnie przykładem nie dopuścicie nas pozostałych i własnych dziada, ojca i brata mego sukcesorów z dziedzictwa przyrodzonego obnażać i onego cudzym i dalekim albo raczej żadne(go)[30] {BK: żadnego} z domem naszym bliskiego krwie nie mającymi złączenia przysądzać tak szkodliwą wszystkimi ojczyznej ustawom dawniejszym i każdemu z Wciów MM Panów i braci w następującym potomkowie {BK: potomstwie} konstytucją innym relaksowawszy z prawem, które jako w różnych materiach i potrzebach Rzeczypospolitej in beneficiu(m)[31] różnych osób pro exigentia temporu(m)[32] bywają albo odmienione albo kasowane, tak i ta, która na on czas w niedostatku sukcesora własnemu dziadowi memu Janowi Zamoyskiemu była od Rzeczypospolity pozwolona, aby teraz, gdy nadzieja przysługi ojczyzny w sporze [BK „synu”] moim i Jego Mci Panu wojewodzicu sendomierskim własnych sukcesorach pewna WM MM panów i braci zostaje, była nowym abolita prawem, jak wraz niemi uniżenie upraszam i boskie przyrodzone i tej ojczyźnie pospolicie {BK: pospolite} za nami suplikują prawa. Niepośledniejszy i ten (jako sobie obiecuję) będzie na mnie i syna mego Wciów MM Panów i braci respekt, gdy nie tylko całe dziedzictwo nasze w Zadnieprzu z tak szerokimi i nasiadłemi miasty i włościami dla uspokojenia się z carem Jm moskiewskim przez świeżo {BK: z nim} umówioną z [nami][33] transakcją chętnie impendimus[34] commodo[35] Rzeczypospolitej bez [zwykłej][36] {BK: wszelkiej} nagrody. Ostaje też […][37] {BK: ostatek} Wiśniowiecczyzny {BK: Wiśniewiecczyzny} z przyległemi włościami teraz przez obozowanie wojsk koronnych, a nastąpienie nieprzyjaciela {BK: nieprzla} wniwecz wypalone i zniesione z gruntu. Gdyby nam i tego własne(go)[38] przyszło postradać dziedzictwa, musiałabym i z synem moim, w ostatnim żyjąc sieroctwie, przodków i małżonka mego utracone {BK: stracone} bez nagrody opłakiwać zasługi, jeżeli nas osobliwa w tym WM MM Panów i Braci nie podźwignie łaska. Wielki i w tym ciężar ponoszę, iż odebrane mając wszytkie dobra zadnieprskie i tuteczne cale zniesione za długi i credita[39] św. pam. Xcia Jmci małżonka mego, po wielkiej części dla usługi Rzeczypospolitej zaciągnione, i teraz odpowiadać stringor[40] i przezyskami[41] prawnemi z uszczerbkiem honoru mego uwiązana zostaję, abym tedy i w tym uznała zasczyt całości honoru mego i od trudności prawnych względem tych dóbr wolna być mogła, uniżenie upraszam, raczcie mnie WM MM Panowie i […][42] {BK: w tym} swoją wesprzeć łaską, w której jako całą moję ufność kładę, tak wraz do niej się z moją oddając powolnością zostawam
WW MM Panów i Braci
uprzejmie życzliwa siostra i powolna sługa
Gryzela Constantia Korybutowa Xiężna Wiśniowiecka
W Zamościu d 22 {BK 13} Novembris 1667
1669
1. AP Przemyśl
Mciwy Panie Kuczkowski
Mnie wielce Mci Panie i Przyjacielu.
Jak się znam być obowiązaną WM Mci Panu do powinnej wdzięczności za uznane jego łaski i prawne wsparcie mej ordynackiej z pany Zamoyskimi chciwemi dziedzictwa mego, tak dalszego poratowania się nadzieje pokładając w tejże WMM Pana promotiej[43] uniżenie upraszam, abyś i na teraźniejszym generału[44] korczyńskiego siedzibie tąże łaską wparł mię i dopomógł, żeby przy traktowaniu egzorbitancji i urazy praw pospolitych i ta moja krzywda nie była zapomniona, jako nie tylko mnie i familiej mojej samej praeiudiciosa[45], ale i powszechnemu tej ojczyzny prawu sprzeciwna w równym dziedziczeniu dóbr ojczystych. W łasce tedy WMM PP i braci życzliwych tym większą pokładam nadzieję, […] […] [… grono] [liczyć] ich mogę […] [bardziej] już po wielokroć doznałam łaski, za którą gdy osobliwie WMM Panu znam się być obowiązaną wraz[46] do niejże oddaję się jako najpilniej z moją powolnością. W Zamościu d. 9 Februarii 1669
WM mego Mościego Pana życzliwa przyjaciółka i powolna sługa
Gryzela Constantia Korybutowa księżna Wiśniowiecka
2. AGAD AZ 999
Mci Panie Sędzia Grodzki Łucki[47]
Mój wielce M Panie i Przyjacielu!
Nie powątpiewam, że wasz MM Pan mając w swojej pamięci sprawę moję z pany Zamoyskiemi względem ordynacji, zechcesz i na teraźniejszym zgromadzeniu sejmiku tamecznego przyobiecaną mię po niej wesprzeć łaską, jakoby[48] przy teraźniejszej, da Bóg, egzorbitancji i urazy prawa pospolitego poprawiej ta moja krzywda przepomniana nie była , a zasługi przodków i małżonka mego, także znaczna dóbr i substancji moich strata, chętnie dla dobra pospolitego podjęta, przynamniej zachowaniem mnie z sukcesorami memi przy tym ostatku dziedzictwa mego nadgrodzona mi być mogła. Będzie to wielkim obligiem[49] mnie z synem i Je(go) MP siestrzeńcem moim jako consuccessorem[50] do powinnych wdzięczności i dożywotniej MM Pana usługi, z którą na ten czas sama siebie jako najpilniej oddaję w łaskę WMM Pana zostając na zawsze
Wci Mościego Pana życzliwa przyjaciółka i powolna sługa
Gryzela Constantia Korybutowa księżna Wiśniowiecka
W Zamościu 16 Martii 1669
3. AGAD AZ 1004
Mści Panie Chorąży czerniehowski[51]
Mój wielce Mści Panie i Przyjacielu!
Nie tracę ja w braterskiej WM M Pana łasce mojej nadzieje, że lubo za odłożeniem zgodnym rad przeszło sejmikowych nie przyszło mi się cieszyć pożądaną deklaracją w sprawie mojej, gdy teraz do ponowy ich przychodzi, nie tylko samego WM M Pana zwykłej i przyrzeczonej doznam łaski, ale i całego zgromadzenia WM MPP i braci pomocy, żeby między egzorbitancjami policzona była jako nie tylko mnie i domowi memu szkodliwa, ale i całemu tej ojczyzny prawu, znosząc statuta o równym dziedziczeniu nas wszystkich przyrodzonych sukcesji. Nie rozwodzę się do WMM Pana jako dobrze wiadomego tej krzywdy mojej, jednak i o to uniżenie proszę, abyś z łaski swej te insimulatie[52] tamtej strony chciał w kole przełożyć, że się nic z żadnego należy tego im do dóbr dziedzictwa me(go)[53] spółki, ale niesłusznym szczycąc się bliskości tytułem zabirają[54]. W łasce tedy WM MPana zwykłej dalszą moję pokładając nadzieję, do niej sama siebie na ten czas z moją powolnością oddaję jako najpilniej.
Wci mego Mościego Pana uprzejmie życzliwa przyjaciółka i sługa
Gryzela Constantia Korybutowa księżna Wiśniowiecka
4. AGAD AZ 1005
Mści Panie Kałuszowski[55]
Mój wielce Mci Panie i Przyjacielu
Oczekiwajac dotąd ochotnie bytności MM Pana u siebie albo przynamniej listownej ponowej[56] o czasie naznaczonym sejmiku łuckie(go)[57], jakoś mi go WM MPan w pisaniu swoim w post przyobiecował, a obawiając się, abym albo dla[58] jakiej zdrowia WM MM Pana alteratiej[59], albo jakich innych domowych trudności jakie(go)[60] nie poniosła omieszkania, przychodzi mi poprzedzić[61], dirygując[62] listy moje do rąk pana Wilczopolskie(go)[63], aby je pooddawał Ich Mściom, gdyby sejmik miał się odprawować, a WMM Pana proszę, żebyś zwykłą swoją życzliwością i teraz chciał mi dopomóc do ponowienia artykułu w tej mojej sprawie. Nie wypisuję MM P(an)u[64] okoliczności żadnych tej sprawy, boś jej WM P wiadom dobrze i będziesz umiał tak rzeczy zmiarkować, jakobyś[65] perswazją swoją Ich MM Panów dopomógł mi do te(go)[66], aby między egzorbitancje policzona była, bo cóż może być większe(go)[67] [in][68] exorbitans[69], jeżeli nie to, co prawo pospolite wszystkich nas co[nice]bit i statuta znosi o przyrodzonych [dziedziczeniu] nas wszystkich dóbr ojczystych. Coz[…]k[o/e][70] WM MPan w swojej życzliwości będziesz umiał Ich M Mpanom opowiedzieć, a ja obowiązaną się być znając Wm Mp(an)u za uznane łaski, do [niej][71] i teraz sama siebie jako najpilniej oddaję. W Zamościu d. 16 Martii 1669
WM mego Mościego Pana życzliwa przyjaciółka i sługa
Gryzela Constantia Korybutowa księżna Wiśniowiecka
5. AGAD AZ 1007
Jaśnie wielmożny Mciwy Panie krajczy koronny[72]
Mój wielce Mści Panie i Bracie
Jakom w te wszystkie czasy osobliwą WM MPana i brata wspierała się w mojej z pany Zamoyskimi pomocą tak nic nie wątpię, iż mając ją w dobrej pamięci powodem braterskiej ku mnie łaski zechcesz WM MPan i na teraźniejszym zgromadzeniu sejmiku tamecznego i [sam][73] mi powagą swoją dopomóc i Ich Mściom PP Przyjaciołom swym podufałe to zalecić, jakoby przy teraźniejszej da Bóg egzorbitancji i urazy prawa pospolitego poprawie i ta moja krzywda przepomniona nie była, a zasługi przodków i małżonka mego, także znaczna dóbr i substancji moich zadnieprskich strata, chętnie dla dobra pospolitego podjęta przynajmniej zachowaniem mię przy tym ostatku dziedzictwa mego nagrodzona mi być mogła. W czym jako osobliwą moję nadzieję w braterskiej WM M Pana pokładam łasce i promotiej, tak będzie to obligiem mnie z synem i Jego Mścią panem siestrzeńcem moim jako consuccessorem dożywotniej usługi i wdzięczności WM MPanu, którego łasce z moją powolnością oddaję się jako najpilniej. W Zamościu d. 16 Martii 1669
WM mego Mościego Pana i brata uprzejmie życzliwa siostra i powolna sługa
Gryzela Constantia Korybutowa księżna Wiśniowiecka
1671
1. AGAD AZ 1026 {1020}
Mciwy Panie Podsędku Ziemski Bracławski, {Mnie wielce Mściwy Panie Wapowski}
Mój Mci Panie i Przyjacielu! {1020 – Bracie}
Przez tak długi czas nie mogąc się uspokoić w zapędach moich prawnych z Ich Mciami Pany Zamoyskiemi, niesłusznie pretendującemi dziedzictwa mego, przychodzi mi WMci WMPana upraszać, abyś i teraz chciał mi dopomóc zwykłą swoją łaską, żeby na skasowanie tej szkodliwej prawom powszechnym ordynacjej artykuł ich WPM PP Posłom był zalecony. Nie szerzę się do WM WM Pana wiadomego dobrze tej krzywdy mojej, o to jedno upraszam, abym się jako równa szlachcianka, równem z innemi w tej ojczyźnie zrodzonemi dziedziczenia cieszyła prawem z consuccesorami memi, a obcy wymyślnym pretekstem własności naszej nie odbierali, z szkodliwym, strzeż Boże, na potym tak znoszenia praw ojczystych starodawnych, jako i odbierania dziedzictwa własnym WM WM Panów Potomkom przykładem. W czym będąc pewna pomocy WMci Pana i łaski, do niej się jako najpilniej oddaję z usługą moją. W Zamościu d. 3 Decembris 1671. {1020 – 26 Novembris 1671}
WMci MM Pana życzliwa Przyjaciółka {1020 – siostra} i sługa
Gryzela Constantia Korybutowa księżna Wiśniowiecka
Przypisy
[1] Krzysztof Żelski, zaufany sługa Bogusława Radziwiłła.
[2] Skrócone znakiem abrewiacji.
[3] Odczyt niepewny.
[4] uciec się
[5] wsparcia
[6] odmówić
[7] żeby
[8] uchwała
[9] Zapisane: ordinatiej.
[10] zgubna
[11] równością
[12] niespokojności
[13] na korzyść
[14] zgodnie z wymogami [?]
[15] Zapisano: ordinatia.
[16] Jana Zamoyskiego
[17] Barbary
[18] zupełnie
[19] Tu: że
[20] Księżna „zapomina” dodać, że męskim. Chociaż gwoli uczciwości trzeba przyznać, że nakazała przygotować tłumaczenie statutu ordynacji na język polski, wydany w tym samym roku drukiem w Zamościu.
[21] wzgląd
[22] Wskutek rozejmu w Andruszowie.
[23] Posag żony najwyraźniej Jeremi zabezpieczył na dobrach na Zadnieprzu, a sumy uzyskane dzięki małżeństwu zainwestował w rozwój tych ziem.
[24] Odczyt niepewny.
[25] pożyczki
[26] prawnie, przed sądem
[27] instancją, poparciem
[28] Skrócone znakiem abrewiacji.
[29] Odczyt niepewny, może: oraz
[30] Skrócone znakiem abrewiacji.
[31] Skrócone znakiem abrewiacji.
[32] Skrócone znakiem abrewiacji.
[33] Odczyt niepewny.
[34] oddaliśmy
[35] dla dobra
[36] Odczyt niepewny.
[37] Nieczytelne.
[38] Skrócone znakiem abrewiacji.
[39] pożyczki
[40] APP: słabo czytelne; jestem zmuszona.
[41] kosztami sądowymi
[42] Nieczytelne.
[43] wsparciu
[44] sejmiku generalnego małopolskiego
[45] szkodliwa
[46] Lub: oraz.
[47] Borejko
[48] aby
[49] Zobowiązaniem.
[50] współdziedzicem
[51] Gabriel Hulewicz
[52] oskarżenia
[53] Skrócone znakiem abrewiacji.
[54] Zabierają; czytane prawdopodobnie „zabjyrają” z „e” ścieśnionym.
[55] Michał Kałuszowski, sługa Jeremiego Wiśniowieckiego i autor jednej z jego biografii.
[56] ponowienia
[57] Skrócone znakiem abrewiacji.
[58] z powodu
[59] pogorszenia
[60] Skrócone znakiem abrewiacji.
[61] zapobiec
[62] kierując
[63] Skrócone znakiem abrewiacji.
[64] Skrócone znakiem abrewiacji.
[65] abyś
[66] Skrócone znakiem abrewiacji.
[67] Skrócone znakiem abrewiacji.
[68] Może: de
[69] w przekroczeniu prawa
[70] Nieczytelne.
[71] do łaski
[72] Wacław Leszczyński
[73] tam